Yeni bir ürün geliştirilmesi, mevcut ürün kalitesinin artırılması veya maliyet düşürücü çalışmalar yapmak amacıyla yürütülen Araştırma–Geliştirme (Ar-Ge) çalışmaları, sürdürülebilir büyüme için gerekli en önemli faaliyetler arasında yer almaktadır. Gelişmiş ülkeler Ar-Ge yatırımlarına % 3 pay ayırmakta olup ekonomileri Ar-Ge faaliyetleri tarafından yönlendirilmektedir. Türkiye’de ise Ar-Ge’ye ayrılan bütçe çok az olup 10-11 yılda yapılan yatırımlarla birlikte ancak % 1’e yaklaşmıştır.
Diğer üretim sektörlerinde olduğu gibi balık yetiştiriciliği sektöründe de en kritik nokta üretim maliyetini düşürmektir. Balık üreticileri, gerek ülke içinde gerekse ülke dışında rakipleriyle mücadele edebilmek, pazar paylarını artırabilmek için maliyetlerini düşürmeye ve ürün kalitesini artıran yenilikleri uygulamaya mecburdur.
Balık üretim maliyetini düşürmek için balık ölümlerinin azaltılması, kaliteli yem kullanılması ve aşırı yem tüketiminin önlenmesi gerekmektedir. Balık üretiminde işletme sermayesinin en büyük kalemini teşkil eden yem maliyeti (% 70 - 75 arasında) üretim faaliyetini kazançlı hale getirdiği gibi zarar etmesine de neden olabilmektedir. Bu nedenle daha az yemle aynı üretimi sağlamak gerekir. Bunu sağlamanın iki yolu vardır. Birincisi yem üretim maliyetini azaltmak, ikincisi de en uygun yemleme stratejisi uygulayarak daha az yem kullanarak aynı büyümeyi sağlamaktır.
Yem üretim maliyetini azaltmak için yemde kullanılan hammaddeler ve katkı maddeleri ile ilgili Ar-Ge çalışmaları yaparak en hesaplı ve verimli yem formülleri geliştirmek gerekir. Doğal kaynakların azalması sonucu balık unu ve balık yağı üretiminde yaşanan dalgalanmalar ve maliyette meydana gelen artışlar sektörde yeni hammaddelere yönelik Ar-Ge çalışmalarının gerçekleştirilmesi zorunluluğunu meydana getirmiştir.
Balık büyümesi ve sağlığının yanı sıra nütrient ve enerji kaynağı olarak da kullanılan yem katkı maddeleri balık yemi endüstrisinde Ar-Ge’ye ihtiyaç duyulan bir diğer konu başlığıdır. Yem sindirilebilirliğinin artırılması, üremenin kontrol altına alınması, büyümenin hızlandırılması, hastalıkların önlenmesi ve tedavi edilmesi, yemde oksidasyonun engellenmesi, pigmentasyon ve balıkta iştahın artırılması gibi birçok etkisi olan katkı maddelerine yönelik gerçekleştirilecek Ar-Ge projeleri balık üretiminin daha verimli olmasını ve hedefe yönelik sorun çözücü yemlerin geliştirilmesini sağlayacaktır.
Balık unu ve balık yağı yerine kullanılabilecek alternatif protein ve yağ kaynakları ile farklı katkı maddelerinin etkileri üzerine gelişmiş ülkelerde çok yüksek bütçeli Ar-Ge projeleri yürütülmektedir. Türkiye’de de balık yemlerinde kullanılabilecek alternatif protein kaynakları konusunda sınırlı çalışmalar bulunmakla birlikte özellikle kontrollü besleme denemelerinin yapılabileceği deneme laboratuvarlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Yem fabrikalarının deneme laboratuvarı kurması ve Ar-Ge faaliyetleri yürütmesi hem zaman hem de maliyet oluşturacağı için söz konusu denemelerin üniversitelerle işbirliği içinde üniversitelerin laboratuvarlarında yürütülmesi önemlidir.
Günümüzde, hem alabalık hem de çipura ve levrek balıklarının besleme denemelerinin yapıldığı ıslak laboratuvara sahip üniversiteler bulunmaktadır. Bu laboratuvarlarda üniversite-sanayi işbirliği çerçevesinde birçok alternatif hammadde ve katkı maddesi ar-ge denemeleri yapılıp özel sektör için en hesaplı ve verimli çözümler üretilmelidir.
Diğer taraftan, üretilen yemlerin kalitesi çok önemli olmakla birlikte yemlerin balık üretim işletmelerinde doğru bir yemleme stratejisi uygulanarak kullanılması da oldukça kritik bir önem taşımaktadır. Yemlemede yaşanan tüketilmeyen yemler ve balıkların ihtiyaçlarından fazla yem tüketmesi üzerinde durulması gereken ve Ar-Ge çalışması yapılması gereken konulardır. O nedenle, işletmelerde su sıcaklık profillerine bağlı olarak geliştirilen balık büyüme modellerine ve balıkların günlük büyümesi için gerekli olan enerji miktarlarına, buradan da günlük tüketmesi gereken yem miktarlarının hesaplanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bütün bu konularda yapılacak Ar-Ge faaliyetleri sonucu balıkların büyüme modelleri ve tüketmesi gereken yem miktarları tespit edilebilmekte ve işletmelerin kullandığı yem miktarlarında yıllık % 5-15 arasında bir tasarruf sağlanabilmektedir.
İstikrarlı bir hızla büyümeye devam eden Türkiye su ürünleri yetiştiriciliği sektöründe en önemli maliyet bileşeninin yem olduğu dikkate alındığında; balık besleme uzmanlarının gerçekleştirecekleri Ar-Ge çalışmalarının sektörün kazancını ve rekabet gücünü her geçen gün daha da artıracağı görülecektir. Bu nedenle, Ar-Ge yatırımı yapan şirketler her zaman yem ve balık üretim sektöründe güçlü ve öncü olmaya devam edeceklerdir.
Prof. Dr. Ahmet Adem Tekinay
İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yetiştiricilik Bölümü
